Ben Ubbink, de man

Hij moet ijzersterk zijn geweest en in een perfecte conditie hebben verkeerd. Hij moet avontuurlijk ingesteld zijn geweest, wilskrachtig en met een grote vrijheidsdrang. Hij moet een sterk rechtvaardigheidsgevoel hebben gehad. We hebben het over Johan Bernard Ubbink, roepnaam Ben, geboren op 22 mei 1921 in de Ooipoortstraat, nummer 14. De zoon van een van de twee directeuren van de ijzergieterij, Willem Herman Ubbink. Een echte Doesburger. Ubbink is bekend geworden als verzetsstrijder en geheim agent in de Tweede Wereldoorlog. Als de oorlog uitbreekt studeert Ben aan de zeevaartschool in Delfzijl. Hij is fel anti-nazi en wil per schip naar Engeland varen om zich daar aan te sluiten bij het verzet. Via Zweden, Rusland, Perzië, Brits-Indië en Zuid-Afrika lukt het hem uiteindelijk om Londen te bereiken.

> Bijlage 1: De reis van Nederland naar Engeland

> Bijlage 2: De opleiding tot geheim agent in Engeland

Landing bij Amerongen

Op 29 oktober 1942 vliegt Ubbink met een Brits toestel naar Nederland, waar hij na een parachutesprong vlakbij Amerongen terecht komt. Het Nederlandse verzet, zo is het plan, zal hem daar opvangen en onderbrengen op een geheime locatie. Daarna gaat hij met zijn specifieke kennis en vaardigheden het verzet helpen met het plegen van aanslagen en het onderhouden van contacten met Engeland. Uiteindelijk is het de bedoeling een Nederlands ondergronds leger te vormen. Dat leger moet de geallieerden ondersteunen wanneer de invasie in Nederland zal plaatsvinden.

In de val

Helaas loopt het volledig anders. Ubbink loopt regelrecht in de val van de Duitsers. Hij wordt ontwapend en naar de gevangenis in het Brabantse Haaren gebracht. Ubbink is slachtoffer geworden van het zogenaamde Englandspiel. Vóór hem zijn al 42 andere geheim-agenten in dezelfde val getrapt.

Ontsnapping

Ubbink weet op een spectaculaire manier uit de gevangenis in Haaren te ontsnappen, samen met medegevangene en -spion, Pieter Dourlein. Het doel is om zo snel mogelijk Engeland te bereiken om te waarschuwen voor het verraad. Ze gaan ervan uit dat de Engelsen hen met open armen zullen ontvangen en dankbaar zullen zijn voor de waarschuwing.

Dit pamflet laten de Duitsers in de omgeving van Haaren na de ontsnapping verspreiden. Bron: Provinciale Zeeuwse Courant 20-01-1979

> Bijlage 3: De wonderbaarlijke ontsnapping

Tilburg

Na de ontsnapping komt het tweetal ‘s ochtends vroeg aan in Tilburg. Na enkele omzwervingen besluiten ze een kerk binnen te gaan. Daar is net de vroegmis aan de gang. Na de mis zoeken ze de pastoor op. Ze vertellen hem in vertrouwen hun ervaringen van de afgelopen nacht. De pastoor kent wel een verzetsman die ze kunnen vertrouwen. Het blijkt Frans van Bilsen te zijn. Beide mannen krijgen via Van Bilsen een aantal onderduikadressen en verblijven ook nog een tijd bij het gezin Van Bilsen in huis.

Lauwe reactie

Ondertussen zoeken de mannen contact met Engeland om in het kort te vertellen wat hen is overkomen. Hierbij wordt ook de naam van hun gastheer Van Bilsen genoemd. De Britten reageren afhoudend en laten weten dat de twee heren maar op eigen gelegenheid het vrije Zwitserland moeten bereiken. Van daar uit moeten ze proberen naar Engeland te komen. Voor de mannen voelt deze lauwe reactie als een domper.                                                             

Wat de verzetsstrijders dan nog niet weten, maar wel vermoed kunnen hebben, is dat er onder de Duitsers grote consternatie is uitgebroken toen de vlucht van de twee gevangenen werd ontdekt. Wat, als ze Engeland weten te bereiken en de Engelsen waarschuwen voor het ‘spel’ van de Duitsers? Dan zal dat snel afgelopen zijn. De Duitsers willen dat koste wat kost voorkomen. Daarom besluiten ze met de zender van één van de verzetsstrijders, en met gebruik van een achterhaalde code, aan Engeland te seinen dat de twee spionnen Ubbink en Dourlein zijn overgelopen naar de Duitsers, en op weg zijn naar Engeland om daar voor de Duitsers inlichtingen in te winnen. Die boodschap is blijkbaar zo goed verpakt dat de Engelsen dit de hele oorlog zijn blijven geloven, ook als er andere berichten doorkomen die het tegendeel beweren.

Er is nog een reden waarom de Engelsen Ubbink en Dourlein absoluut niet vertrouwen. Dat heeft alles te maken met de verzetsman Frans van Bilsen.

Deze Van Bilsen was politieagent in zijn geboorteplaats Ginneken maar wordt daar vanwege disciplinaire redenen door de burgemeester ontslagen. Hij is het met het ontslag niet eens maar beseft dat als hij weer aangesteld wil worden, hij dat via het ambtenarengerecht  – een NSB-instelling – moet regelen. Nadat dit is gelukt wordt hij in Vlaardingen benoemd als politieagent. Daar begint hij opnieuw met verzetswerk. Om bij zijn werkgever geen argwaan te wekken sluit hij zich aan bij de NSB, maar daar vertrouwen ze hem – terecht – niet. Van Bilsen wordt dus al snel weer uit die partij gezet.

Gewantrouwd

Dit alles heeft er echter wél voor gezorgd dat het Vlaardingse verzet hem ziet als een onbetrouwbare verzetsman. Wanneer hij opnieuw wegens ‘disciplinaire redenen’ wordt ontslagen, vindt hij werk in een fabriek in Tilburg. Ook daar sluit hij zich aan bij het verzet. Hij is er  bijvoorbeeld actief bij de verspreiding van de illegale krant De Stem. En laat het nu net deze door het verzet gewantrouwde Van Bilsen zijn die de spionnen Ubbink en Dourlein in bescherming neemt en onderdak verschaft na hun ontsnapping uit de gevangenis …

Getipt

Als een verzetsgroep één van zijn leden niet vertrouwt komt dit meestal ook terecht bij de Nederlandse Geheime dienst in Engeland, en dus ook bij de SOE-sectie Nederland (één van de Engelse Geheime diensten). Het is ook waarschijnlijk dat de Vlaardingse verzetsgroep de verzetsgroep uit Tilburg heeft getipt over de ‘foute’ Van Bilsen. Het feit dat nu uitgerekend deze Van Bilsen twee mannen heeft laten onderduiken die zich uitgeven voor geheim agenten en zeggen gevlucht te zijn uit de strafgevangenis te Haaren, heeft waarschijnlijk ook Engeland bereikt. (Een gevangenis waaruit nota bene nog nooit iemand is ontsnapt!).

Voor de SOE moet het kwartje toen al gevallen zijn. Eerst meldt ‘het verzet’ dat Ubbink en Dourlein zijn overgelopen naar de Duitsers en op weg zijn naar Engeland. Korte tijd later wordt er gemeld dat diezelfde mannen zijn ondergebracht bij een ‘foute’ verzetsman.

Knokploeg

De twee geheim agenten zelf weten dit allemaal niet. Zij zijn juist heel lovend over Van Bilsen. Pas veel later zijn ze er achtergekomen dat in het ondergrondse blad ‘Het Contra Signaal’ tussen een groot aantal foto’s van verraders die geliquideerd dienen te worden, ook de foto van Frans van Bilsen is opgenomen. Als Van Bilsen dit ziet beseft hij dat hij in groot gevaar verkeert. Hij besluit onder te duiken. Maar eerst moet hij nog even een geheime opdracht in Blerick bij Venlo uitvoeren. De opdracht staat al lang in de planning. In Venlo wordt hij vervolgens door een lid van een knokploeg doodgeschoten. Ubbink heeft later gezegd nooit te hebben geweten waarom Van Bilsen tussen al die verraders stond. Hij zag het als een afschuwelijk misverstand. Overigens is Van Bilsen na de oorlog postuum gerehabiliteerd.

Over verzetsstrijder Frans van Bilsen is een film gemaakt waarin ook de ontsnapte Ubbink en Dourlein een rol spelen. De documentaire ‘De liquidatie van mijn vader’ van Jeroen van den Kroonenberg vertelt het verbijsterende verhaal van Frans van Bilsen. Hoe kan het zijn dat leden van het verzet in Venlo in 1944 een geestverwant uit Tilburg doden?

Gevangenis in Arnhem

Van zijn broer, die hem in Tilburg opzoekt, krijgt Ubbink te horen dat op de dag van de ontsnapping zijn moeder en twee zusjes uit hun huis in Doesburg naar de gevangenis in Arnhem zijn overgebracht. De Duitsers hebben vervolgens hun intrek genomen in het huis, voor het geval Ben naar zijn ouderlijk huis zou vluchten. Daar hoopten ze hem dan weer te kunnen inrekenen. Ook de fabriek van zijn vader, de ijzergieterij, wordt door de Duitsers bezet. Zijn broer belooft Ben om geld over te maken naar een bank in Parijs om hun verdere reis naar Zwitserland te bekostigen.

> Bijlage 4: De gevaarlijke reis van Tilburg naar Bern

Zwitserland

In Bern wordt contact gezocht met de Nederlandse militaire attaché, generaal Van Tricht. Die schrikt enorm van het verhaal van de twee mannen en zoekt meteen contact met Engeland. Het telegram, met nogal wat fouten er in, is later in de Engelse archieven teruggevonden en luidt als volgt: ‘From interview with agents namen Ubbink en Dourlein it transpires there is strong possibility of leakage in London. Over 100 of our agents are in prison from which they have escaped’.

Maar opnieuw reageren de Engelsen heel lauw. De mannen beseffen nog steeds niet dat ze door Engeland gezien worden als Duitse spionnen. Ook Van Tricht begrijpt niets van de Engelse reactie. De Engelsen verschuilen zich achter het feit dat er geen rechtstreekse vliegverbinding is tussen Bern en Londen. De mannen moeten maar proberen om via het bezette Frankrijk en het nog onafhankelijke Spanje in Gibraltar, dus op Engels grondgebied, terecht te komen. Daar kunnen ze dan naar Londen vliegen. Dit alles onder het (geheime) motto: ‘Als je ze het zo moeilijk mogelijk maakt, haken ze vanzelf wel af.’ De Zwitserse autoriteiten geven de twee mannen toestemming om nog vijf dagen in Zwitserland te verblijven. Daarna moeten ze het land verlaten.

> Bijlage 5: De zware tocht over de Pyreneeën naar Gibraltar

Engeland

Na een maandenlange en zeer zware reis door Frankrijk en Spanje komt het tweetal eindelijk aan in Gibraltar, het Engelse schiereilandje aan de uiterste zuidpunt van Spanje. Daar blijkt dat de KLM nog een lijndienst verzorgt vanaf dat stukje Engels grondgebied in een voor die tijd zeer luxe Dakota. Na de vele ontberingen in de afgelopen maanden genieten de mannen dan ook volop van de comfortabele vliegreis. De angst dat ze zouden kunnen worden neergeschoten door Duitse jagers komt gelukkig niet uit. Eindelijk zullen ze dan aan de Engelse autoriteiten hun verhaal kunnen doen over het Duitse verraad. Dan is hun missie dus toch nog geslaagd!

Teleurstelling

In Engeland wacht hen echter de volgende teleurstelling. In plaats van dankbaarheid voor hun onthullingen over het Englandspiel wordt het ze nu voor het eerst duidelijk dat ze door de Engelse autoriteiten worden gezien als Duitse spionnen. Het ‘Nederlandse verzet’ heeft de Engelsen daar immers al een aantal keren voor gewaarschuwd. Dat de Engelsen later meerdere tegengestelde berichten hebben gekregen doet aan de betrouwbaarheid van de eerste berichten niets af. Die latere berichten beschouwen de Engelsen als vals, hoewel ze toch – zo is later gebleken – twijfels hebben gekregen.

Zware verhoren

Beide Nederlanders worden onderworpen aan zware verhoren en mogen geen onderling contact hebben. Als de verklaringen van de twee mannen op ondergeschikte punten van elkaar verschillen wordt dat gezien als bewijs dat men wel degelijk met Duitse spionnen heeft te maken. Zo wordt hen bijvoorbeeld een vraag gesteld over het feit of de toiletten in de Haarense gevangenissen wel of geen sloten hebben. Als de Engelsen denken dat hun vermoedens zijn bevestigd omdat de heren niet op alle vragen gelijke antwoorden hebben gegeven, worden de twee in de gevangenis gezet. En niet zomaar een gevangenis. Ze komen terecht in de beruchte Brixton gevangenis, waar alleen de zwaarste criminelen worden ondergebracht.

Pas na bemoeienis van de Nederlandse autoriteiten in Londen worden ze een maand later vrijgelaten. Waarschijnlijk heeft prins Bernhard hier mede de hand in gehad. Hij is in die tijd, naast koningin Wilhelmina, de enige Nederlandse gezagsdrager die nog enige invloed heeft op de Engelse autoriteiten. Na de vrijlating wacht hen echter een nieuwe koude douche. Beide heren worden door  kolonel De Bruyne van de Nederlandse inlichtingendienst in rang verlaagd. Dourlein wordt van sergeant korporaal. Ubbink, die bij de marine de rang van eerste luitenant heeft, wordt gedegradeerd tot de laagste rang.

Mogelijk hebben de Engelsen dit bij de Nederlandse militaire staf geëist bij de onderhandeling over hun vrijlating, omdat ze nog steeds niet overtuigd waren van hun onschuld. Ubbink is hier zo teleurgesteld over dat hij ontslag neemt bij de marine.  Hij meldt zich weer aan bij de Nederlandse koopvaardij waar hij met enkele onderbrekingen tot aan zijn pensionering heeft gewerkt.

De Bruyne meldt ook nog dat hij Dourlein volledig vertrouwt maar dat hij twijfelt aan de goede bedoelingen van Ubbink. Ubbink zegt later over dat gebrek aan vertrouwen van zijn kolonel dat dat waarschijnlijk te maken heeft met zijn gereformeerde opvoeding in Doesburg. Bij zijn aanmelding bij de marine heeft hij namelijk een leugentje verzonnen om zijn kans op aanname te vergroten. Bij de vraag over zijn schoolopleiding heeft hij op het formulier 3 jarige H.B.S. ingevuld.

Dat klopte niet helemaal, omdat hij in de 3^e klas is blijven zitten. Gedurende de gevangenneming in Haaren en tijdens de doodsangsten die hij daar doormaakte, had hij zich voorgenomen deze leugen op te biechten. Die kans deed zich voor in de Brixton gevangenis. Daar schreef hij een brief aan De Bruyne waarin hij voor zijn leugen vergiffenis vroeg. De kolonel die Ubbink zijn degradatie aanzegde en zei hem niet te vertrouwen, kwam met deze brief op de proppen en gebruikte die tegen hem. 

Na de oorlog

Ubbink heeft na de oorlog nog diverse opleidingen gevolgd en wordt aangenomen bij de Nederlandse Scheepvaartunie. Van 1947 tot zijn vervroegde pensioen in 1972 heeft hij vrijwel altijd in het buitenland gewoond. Hij krijgt bij het bedrijf waar hij werkt een bestuursfunctie en woont onder andere in Iran, Irak, Mozambique, Zuid-Afrika, Kenia en Tanzania. Gedurende de tijd dat hij dient als geheim agent in Engeland en Nederland staat in de burgerlijke stand dat hij in Nederlands-Indië woont, waarschijnlijk om de Duitsers op een dwaalspoor te brengen. In Zuid-Afrika, waar hij in de jaren ‘60 woont, is hij kortstondig getrouwd geweest met Maria Gerrits. Daar is ook zijn zoon Rolf geboren, hoewel dat niet op de persoonskaart staat aangegeven.

In het Parool vertelt Ubbink openhartig over zijn fysieke en psychische gesteldheid in de na-oorlogse jaren. De ontberingen in de oorlog hebben duidelijk hun tol geëist. Hij is ernstig maagpatiënt geworden en heeft last van zeer hoge bloeddruk. Ook psychisch heeft hij een ernstige knauw gehad. Hij is opgenomen geweest op de psychiatrische afdeling van het ziekenhuis in zijn woonplaats Vlissingen. Hij heeft vaak nachtmerries met herbelevingen van de doodsangsten die hij heeft doorgemaakt. 

Bronzen Leeuw

Hoewel Ubbink na de oorlog wel de erkenning heeft gekregen die hij verdiende, heeft hij tot 1954 de hem aangeboden onderscheiding van de Bronzen Leeuw geweigerd. De reden daarvoor is dat zijn maatje in de oorlog, Piet Dourlein, de militaire Willemsorde kreeg, een hogere onderscheiding. Ubbink concludeert daaruit dat hij een mindere prestatie heeft verricht, terwijl niemand hem heeft kunnen zeggen waarin hem het verschil dan zat.

Maar in 1954, als Ubbink in Durban in Zuid-Afrika woont, komt Prins Bernard op bezoek. De Nederlandse kolonie organiseert een feestelijke avond en volledig onverwacht roept de prins Ben Ubbink naar voren en speldt hem de Bronzen Leeuw op. Omdat Ubbink de prins niet wil bruskeren door de onderscheiding alsnog te weigeren, laat hij het maar zo.

Aan het einde van de jaren ‘70 van de vorige eeuw ontstaat in Nederland hernieuwde belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog, en met name ook voor het Englandspiel. Die nieuwe aandacht resulteert onder andere in een televisieserie over dat Englandspiel, waarvan deel drie aan Ben Ubbink is gewijd. In de slipstream van de veel bekeken serie besteden bijna alle landelijke dagbladen veel aandacht aan de mensen die bij het Englandspiel betrokken waren, met name ook aan de enige twee mannen die wisten te ontsnappen uit de nazi-gevangenis van Haaren.

Grote eer

Dat moet de reden zijn geweest waarom Ubbink, samen met drie andere verzetsstrijders, onder wie Hazelhoff Roelfzema, op 30 april 1980 werd uitgenodigd bij de inhuldiging van prinses Beatrix tot koningin. Hij treedt daar op als één van de twee herauten van wapenen, die na de inhuldiging met stemverheffing mogen vaststellen dat de inhuldiging heeft plaatsgehad. Ubbink, die erg koningsgezind was, moet dit als een grote eer hebben beschouwd. Het kan goed zijn dat prins Bernhard, die Ubbink enkele malen heeft ontmoet, op de uitnodiging heeft aangedrongen.

Het Englandspiel

De term Englandspiel wordt meestal gebruikt om het ‘spel’ aan te duiden van de Duitsers tegen de Engelse Geheime dienst SOE, waarbij zij alle codes van de Engelsen hadden gekraakt zonder dat die dat wisten. Hierdoor werden zo’n 50 Nederlandse geheim agenten vanuit Engeland direct door de Duitsers opgevangen en gevangengezet. De Duitsers noemden dit ‘Operation Nordpol.’ Er is veel onderzoek gedaan naar de reden waarom de Engelsen het Englandspiel niet, of veel te laat doorhadden. In het algemeen wordt dit geweten aan de slechte, ongeïnteresseerde en ook arrogante leiding van de SOE. Twee onderzoeken uit 1998 en 2003 geven elk een tegengestelde uitkomst.

> Artikel in De Volkskrant over het onderzoek uit 1998

> Aflevering van Andere Tijden over het Englandspiel / Germanygame over het onderzoek uit 2003

> Bijlage 6: De barre tocht van Ubbink en Dourlein door Europa in de jaren ’43⁄’44

> Bijlage 7: Ubbink over zijn chef Bingham

> Bijlage 8: De Engelsen over Ubbink

> Terug

Colofon
Met dank aan: Rolf Ubbink
Videoregistraties: Maarten Lindner, LiViPro Mediaproducties
Research: Bert Stulp en José Meuwese 
Tekst: Bert Stulp

Bronnen
Voor dit artikel zijn onder andere de volgende bronnen gebruikt:

• Rapporten, brieven e.d. van en over Ben Ubbink (Udema) aanwezig in archief Instituut Oorlogsdocumentatie Amsterdam
• Dagboekje Piet Dourlein, bewerkt.
• “Vijf keer per dag denk je dat je naar het schavot moet”  Interview met Ben Ubbink in het Parool van 26 februari 1977
• “Englandspiel, dood door nonchalance” Interview met Ben Ubbink in Provinciale Zeeuwse Courant van 20 januari 1979
• “Oorlogje voeren voor beginners”. Artikel in de Volkskrant van 9 november 1998
• Frans van Bilsen in https://brabantsegesneuvelden.nl/persoon/frans-van-bilsen-ginneken-1911 
• Frans van Bilsen in https://l1.nl/terugkijken-limburg-doc-de-liquidatie-van-mijn-vader-12250
• Englandspeil –  Germanygame  in https://www.anderetijden.nl/aflevering/501/Englandspiel–Germanygame 
• Bingham in https://www.englandspiel.eu/spelersdetail.php?ID=Bingham&taal=nl
• Tonny van Verre ontmoet J.B. Ubbink, Engelandvaarder en Geheim Agent. Radioprogramma 22 mei 1977.
• Englandspiel. 3e deel van een serie van 4 t.v. uitzendingen over het Englandspiel. Deel 3: Ben Ubbink of “hoe Londen gewaarschuwd werd”. 22 januari 1979
• Google Maps

Eindredactie: Theo Maas
Vormgeving: Han Jansen

Doesburg, mei 2021